Twilhaar

Kamp Twilhaar, gelegen tussen Nijverdal en Haarle in Overijssel, was in 1940 gebouwd om onderdak te bieden aan werkloze mannen, die aan de slag moesten op de Sallandse Heuvelrug. Twee jaar lang verbleven in Twilhaar werkloze vissers en zeelieden uit de buurt van Katwijk en Scheveningen, tot zij plaats moesten maken voor joodse dwangarbeiders.

Op 10 juli 1942 arriveerden de eerste joodse mannen met de trein. 'Het waren allemaal mensen uit de stad Groningen. Nog vol moed en gein', noteerde kampbeheerder Henner Hoijmann na de oorlog. Na de Groningers kwamen ook nog mannen uit Tilburg en Amsterdam. Twilhaar bood uiteindelijk plaats aan een kleine honderd joodse dwangarbeiders.

Het kamp bestond uit twee lange woonbarakken met daarin twaalf wooneenheden. Ook was er een kantine, een keuken met woongelegenheid voor de kok/beheerder, een washok en een schillenhok. Maurits van Adelbergen schreef na een week gedwongen verblijf in het kamp: 'Op iedere kamer liggen 8 menschen, terwijl er voor iedere groep een dagverblijf is (…) Het eten is behoorlijk, het kan natuurlijk niet zoals thuis zijn, doch het is best te doen met een beetje kunst en vliegwerk.'

Een werkdag duurde van 's morgens 7.00 uur tot 's middags 16.45. Onder begeleiding van medewerkers van Staatsbosbeheer moesten de joodse dwangarbeiders zandgrond met kiezels en stenen weggraven, heide verwijderen, bomen rooien en wegen aanleggen. De meeste mannen waren dat lichamelijk zware werk niet gewend.

Naarmate de tijd vorderde verzwaarde het regime in de meeste werkkampen. De ontspanningsavonden werden geschrapt en de mannen moesten zichzelf zien te redden. Izaak van Berg schreef: 'Gisteravond hebben we twee gasten op theevisite gehad. Ieder neemt een stoel en een kleinigheid mede en hebben we er een gezellige avond van gemaakt. Zo brengen we onze vrije tijd door en moeten we er van maken wat er van te maken is.'

Maurits van Adelsbergen schreef: 'We krijgen hier scherpere bepalingen. Roken en bewegingsvrijheid zijn reeds verboden. Volgende week moeten we geloof ik exerceren en marcheren naar en van het werk, vaker appèl houden, misschien censuur op post en pakjes.' Die censuur wisten de kampbewoners te omzeilen met hulp van contactpersonen in Nijverdal; met hen werd geregeld hoe post en pakjes van thuis toch nog stiekem konden worden ontvangen.

Donderdagavond 1 oktober 1942 heerste een uiterst nerveuze spanning in het kamp toen geruchten de ronde deden dat SS'ers in aantocht waren. De volgende dag moesten de mannen lopend op weg naar het station in Nijverdal. Vandaaruit werden ze onder het mom van gezinshereniging naar kamp Westerbork gestuurd.

Enige tijd na het vertrek van de joodse dwangarbeiders werd het kamp schoongemaakt en opgeruimd. Evacués vulden de vrijgekomen slaapplekken op. Eind 1944 legde de Duitse bezetter in de directe omgeving van het kamp een startbaan voor VI-raketten aan. Het gebied rond de lanceerinrichting werd tot 'Sperrgebied' verklaard en kamp Twilhaar moest worden ontruimd. Begin 1945 konden de bewoners weer terugkeren.

Op 22 maart 1945 werd Nijverdal gebombardeerd. Vele gezinnen raakten dakloos en voor hen bood kamp Twilhaar een tijdelijke oplossing. Maar ook Duitse soldaten, Canadese bevrijders en teruggekeerde dwangarbeiders zouden het kamp nog bevolken.

Toen de laatste bewoners waren vertrokken, verloor het kamp zijn functie. De barakken werden in delen ontmanteld en aan opkopers verhandeld.

Het monument van het joodse werkkamp Twilhaar bestaat uit twee bronzen fotolijsten met daarin geprint een foto van joodse dwangarbeiders. De lijsten zijn geplaatst op een fundament van veldkeien. De onthulling vond plaats op 2 oktober 2003.