Ybenheer

Het zeer afgelegen kamp Ybenheer in Fochteloo was in eerste instantie aanlegd in het kader van de werkverschaffing. De barakken kwamen te staan op een stuk heideveld dat in de buurt "Iepenheer" werd genoemd. De gebroeders Van der Velde uit Gorredijk kregen opdracht voor de bouw ervan. In het voorjaar 1941 was het aan een zandpad gelegen kamp klaar. De werkloze mannen die in Ybenheer werden geplaatst, waren al wat ouder en moesten het land ontginnen. In de herfst rooiden ze aardappelen in de buurt.

Op 1 mei 1942 vertrokken de werkloze mannen officieel uit Fochteloo. Drie weken later, op 21 mei, liet de hoofdinspecteur van de Rijksdienst voor de Werkverruiming de procureur-generaal in Leeuwarden weten dat in het werkkamp Ybenheer met ingang van 1 juni 225 joden geplaatst zouden worden. Die bevolkingswisseling ging gepaard met een personeelswijziging: kok/beheerder Böttcher maakte plaats voor W.P. Brouwer, voorheen kok/beheerder in Hooghalen.

In juni kwamen de joodse dwangarbeiders in Ybenheer aan. De meesten van hen waren afkomstig uit Den Haag. De mannen reisden vermoedelijk per trein naar Assen en stapten in de Drentse hoofdstad op de tram. Die bracht hen naar Oosterwolde, de hoofdplaats van de Friese gemeente Ooststellingwerf. Vanuit Oosterwolde liepen de mannen, met de davidsster op de borst en zeulend met hun koffers, de laatste kilometers naar Ybenheer.

In het nabij gelegen Fochteloo-veen (tegenwoordig het Fochteloërveen) werd turf gegraven. N.V. De Drie Provinciën was de opdrachtgever, het werk werd uitgevoerd door de Nederlandsche Heidemaatschappij. In het Fochteloo-veen werden de joden van het kamp Ybenheer aan het spitten gezet. Om het turfveld beter toegankelijk te maken voor paard en wagen, werd het bestaande zandpad achter het huidige café aangepakt. De joodse dwangarbeiders leverden daar een belangrijke bijdrage aan.

Het kamp liep in juni verder vol. Na de 72 kampbewoners uit Den Haag arriveerden omstreeks 19 juni nog eens honderd joodse dwangarbeiders.

Overdag werkten de mannen uit Ybenheer in het Fochteloo-veen, later op de bouwlanden waar ze aardappelen rooiden. Ook haalden sommigen dagelijks met kruiwagens melk op bij de melkfabriek in Oosterwolde. In het kamp waren 's zondags bonte avonden met muziek en cabaret.

Over geslaagde vluchtpogingen uit kamp Ybenheer is niets bekend. Mogelijk dat de aanwezigheid van kampwachters daar reden voor was. De wachters moesten erop letten dat niemand ontvluchtte en dat niets naar het kamp werd gesmokkeld.

Net als in de andere werkkampen kwam de ontruiming van Ybenheer in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 totaal onverwacht. De familie Bult, die op een boerderij in de buurt van het kamp woonde, zag op vrijdagmiddag 2 oktober twee overvalwagens aan komen rijden. De joden die terugkwamen van het aardappelrooien liepen de Grüne Polizei als het ware in de armen. De kampbewoners werden de volgende morgen in alle vroegte afgevoerd. Volgens mevrouw Bult ging dat gepaard met schelden, vloeken en veel wapengekletter. In de paniek gaven enkele tewerkgestelden aan de vrouw van de beheerder goederen in bewaring. Andere bezittingen waren in alle haast in koffers gepropt. Bij de afmars lieten de joden op bevel of noodgedwongen al na enkele honderden meters hun koffers langs de kant van de weg staan. Boer Bult kreeg de opdracht om de achtergelaten spullen te verzamelen. Hij laadde ongeveer dertig koffers op een wagen en vervoerde ze naar de Ambachtsschool aan de Rijweg in Oosterwolde. Wat er met de koffers is gebeurd, zal altijd een onbeantwoorde vraag blijven.

Slechts een handjevol joodse dwangarbeiders uit Ybenheer keerde na de oorlog terug van de vernietigingskampen in het Oosten. Eén van hen, David Vos, was in 2003 terug in Fochteloo om het door de Stichting Joodse Werkkampen geplaatste monument te bekijken.

Kamp Ybenheer werd na het vertrek van de joden bewoond door moeilijk opvoedbare jeugd. Later kwamen ongeveer veertig hongerkinderen uit het westen in het kamp te wonen. Direct na de bevrijding werd Ybenheer volgepropt met NSB'ers. Het zogeheten Friese Bataljon Indië was na de oorlog in het kamp gehuisvest. Vanaf 1951 werd Ybenheer bewoond door ex-KNIL-militairen en hun gezinnen, destijds Ambonezen genoemd.

Aan het eind van de jaren zestig is het kamp afgebroken. Als herinnering staan bij de oude entree van Ybenheer nog twee gemetselde zuilen van het toegangshek. Op het voormalige kampterrein zelf liggen fundamenten, waterputten en andere tastbare bewijzen van het kamp. De locatie is tegenwoordig natuurgebied en grenst aan het Fochteloërveen, de plaats waar de joodse dwangarbeiders te werk werden gesteld.

Op 2 oktober 2002 was het precies 60 jaar geleden dat de joden uit de werkkampen in Nederland werden weggehaald. In Ybenheer en Diever A en B werden die dag monumenten onthuld ter herinnering aan de joodse dwangarbeiders die de oorlog niet overleefden. De monumenten zijn een initiatief van de Stichting Joodse Werkkampen in Friesland en Drenthe. De Stichting ijvert er voor de werkkampen in It Petgat, Diever A en B, De Landweer, Ybenheer en Vledder uit de vergetelheid te halen.

De monumenten zijn ontworpen en gemaakt door MBO-cursisten van het Friesland College in Leeuwarden. Vanuit drie verschillende beroepsopleidingen heeft een groep jonge mensen zeer gemotiveerd samengewerkt aan het resultaat. In april 2003 werden soortgelijke monumenten onthuld in It Petgat en De Landweer en op 4 mei 2007 in de Fledders. De monumenten bestaan uit twee gebogen betonnen palen met daartussen een hellende glasplaat.

De palen doen denken aan de bekende betonnen palen met prikkeldraad, die rond veel concentratiekampen stonden. De cursisten hebben daarmee een verband willen leggen met het uiteindelijke lot van bijna alle joodse dwangarbeiders. In de glazen plaat zijn prikkeldraden geëtst, waartussen tekst is aangebracht. Naast informatie over de werkkampen, bevat de tekst een gedicht van Jaqueline van der Waals over de niet aflatende plicht om tegen onrecht te strijden.